13 obrazów
Jeszcze przed II wojną światową znajdowały się w Biłgoraju trzy cmentarze żydowskie. Wszystkie zostały zniszczone przez Niemców, którzy macewy wykorzystywali do utwardzania dróg i chodników. W najlepszym stanie przetrwał kirkut przy ulicy Konopnickiej, gdzie zachowała się niewielka ilość nagrobków. W Biłgoraju Żydzi osiedlali się już pod koniec XVI w. W roku 1616 otrzymali zezwolenie od ówczesnego właściciela miasta, Zbigniewa Gorajskiego na nabywanie gruntów, budowę bożnicy i założenie cmentarza. Jednak samodzielną gminę biłgorajscy Żydzi utworzyli dopiero w 1694 r. Wcześniej należeli do kahału w Szczebrzeszynie i zapewne tam chowali swoich zmarłych. Według Danuty Kawałko, która opisała m.in. cmentarze żydowskie na terenie dawnego województwa zamojskiego, nie jest znana dokładna lokalizacja pierwszego, biłgorajskiego kirkutu. Z innych źródeł wynika, że pierwszy i najstarszy cmentarz żydowski w Biłgoraju usytuowany był w obszarze dzisiejszej ulicy Lubelskiej (d. Mostowej) nieopodal dzielnicy żydowskiej, która znajdowała się pomiędzy ulicami Nadstawną i Lubelską. W dzielnicy znajdowała się synagoga, cheder, mykwa i inne budynki kahału. Obecnie, tylko niewielki pomnik przy ul. Lubelskiej, to jedyna pamiątka po kirkucie i biłgorajskich Żydach w tym miejscu. W książce "Śladami Żydów Lubelszczyzna" autorka - Marta Kubiszyn, datuje ten kirkut na koniec XVI w. Znajdował się poza granicami miasta. Miał powierzchnię ok 0,2 ha. Przetrwał do II wojny światowej, a teren po nim jest teraz zabudowany. Kolejny cmentarz żydowski znajdował się przy obecnej ul. 3-go Maja (podczas wojny ul. Kościelnej, a wcześniej Morowej) i ul. Piłsudskiego (d. ul. Polna ?). Według M. Kubiszyn założono go w 1728 r., poza granicami miasta (około 500 m na południe od rynku). Miał powierzchnię 0,4 ha. Ostatni pochówek miał miejsce pod koniec XIX w. Cmentarz zniszczyli Niemcy wiosną 1941 r. Obecnie w tym miejscu jest boisko i szkoła - L.O. im ONZ. Natomiast według D. Kawałko ("Cmentarze województwa zamojskiego") kirkut ten został założony w 1725 roku i na początku XIX wieku nie był już użytkowany. Wtedy to właśnie wytyczono nowy cmentarz, poza zabudową, (na południe od miasta) który był czynny do 1942 r. Z informacji zamieszczonej na pomniku przy ul. 3-go Maja wynika, że kirkut funkcjonował w tym miejscu w okresie od 1728-1941. Niemcy zniszczyli znajdujące się tutaj macewy, używając ich do budowy dróg. Pomnik na rogu ulic Piłsudskiego i 3-go Maja upamiętnia dawny kirkut i Żydów, którzy z istniejącego tutaj w stajniach (barakach - magazynach) "małego getta" byli w czasie wojny wysłani przez Niemców do hitlerowskiego obozu zagłady w Bełżcu. D. Kawałko podaje, że macewami Niemcy wyłożyli podłogi pobudowanych tutaj magazynów (inne źródła wspominają o stajniach, czy barakach). Trzeci kirkut, w zasadzie lapidarium, znajduje się przy ulicy Konopnickiej. Dawniej cmentarz miał powierzchnię 2,2 ha (Kubiszyn podaje, że po powiększeniu 2,44 ha). Obecnie obszar ten jest znacznie pomniejszony. Założono go poza miastem, na wzniesieniu zwanym Piaskami pod koniec XVIII, lub na początku XIX w. (Kubiszyn, Lublin 2011). Znajdował się ok 1,5 km na południe od rynku w Biłgoraju. Jeszcze w latach 30-tych XX w. znajdowało się na nim ok 1000 macew i ohel rabina. W czasie wojny na kirkucie odbywały się egzekucje ludności cywilnej. Na cmentarzu znajdują się groby zbiorowe Żydów z Biłgoraja i Tarnogrodu. Podczas likwidacji getta na początki listopada 1942 r. pochowano tu ok 400 Żydów w czterech grobach. Do końca 1943 r. rozstrzeliwano tutaj urywających się i wyłapanych Żydów z terenu miasta. Także na tym cmentarzu pochowano zwłoki Żydów, których ekshumowano z innych partii miasta, gdzie byli tymczasowo chowani po rozstrzelaniu przez Niemców. Po II wojnie światowej nastąpiła parcelacja na kilku działkach cmentarza jako mienie opuszczone. Na części nowego cmentarza zbudowany został zakład betonowy. Cmentarz uporządkowano i urządzono w formie lapidarium w latach 1985-86 staraniem rodziny Arta Lumermana. Z terenu o powierzchni 0,7 ha wydzielono fragment (0,25 ha), gdzie zebrano resztki macew po biłgorajskich Żydach. Zachowało się ok. 50, z których najstarsza macewa datowana jest na 1826 r. Zagospodarowana część ma kształt prostokąta. Centralne miejsce zajmuje pomnik z piaskowca w kształcie dwóch stalli, połączonych niewielką płytką z gwiazdą Dawida. Całość pomnika stylizowana jest na rozłamaną macewę. Po jednej stronie napisy po polsku, po drugiej w języku jidysz. Wokół pomnika znajduje się półkolisty mur z wmurowanymi fragmentami macew. Macewy datowane są na XIX i XX wiek. Na cmentarzu znajduje się także kilka nagrobków ze starego cmentarza, które są datowane na wiek XVIII. To właśnie one są przytwierdzone do półkolistego muru. Jedna z macew należy do rodziny I.B. Singera - nagrobek jego wuja, Josefa Zylbermana. Na pomniku poświęconym pamięci biłgorajskich Żydów znajduje się napis: "Cmentarz żydowski w Biłgoraju zniszczony przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, odrestaurowany przez Społeczeństwo Biłgoraja i Rodzinę Art. Lumerman. Pomnik poświęcony pamięci Rodziny Lumerman, Rodziny Kantor oraz Żydów Biłgoraja i okolic". Na cmentarzu znajdują się prochy 200 dziewcząt żydowskich, zamordowanych przez hitlerowców i prawdopodobnie 27 Żydów rozstrzelanych przez Niemców w dniu 15 stycznia 1943 r. po deportacji pozostałych do Bełżca. Na cmentarzu nie ma drzew, nawierzchnia jest trawiasta. Kirkut jest ogrodzony metalowymi przęsłami przy murowanych słupkach z białej cegły na podmurowaniu. Kirkut wpisano do Rejestru Zabytków pod poz. A/482 z 1990 r. Jednym z ostatnich wydarzeń na tym cmentarzu było pochowanie 5 XI 2006 r. zwojów Tory znalezionych podczas remontu jednego z domów w Biłgoraju
